«Имеющий ухо да слышит…» (почти библейская, документальная притча с послесловием)

«Я люблю людей, люблю, когда их нет,

Я бы вышел на балкон и разрядил бы пистолет…»

А. Васильев.

Как оказалось, преинтересная история приключилась давеча,… нет, не на Патриарших, а в глубине самых обыденных дворов советской застройки, одной ничем не примечательной улицы почти что на окраине города Бреста. История весьма символичная и показательная. И почему-то, лично мне напомнившая строки из Евангелия от Матфея. А именно, то место в Писании, в котором Иисус исцеляет слепых: «Тогда Он коснулся глаз их и сказал: по вере вашей да будет вам» (Мф. 9; 29).

Жил-был где-то в окрестных «крестах» панельных брестских «джунглей» человек по имени Коля. Работал он по линии ЖСК в качестве то ли дворника, то ли монтера, то ли сезонного газонокосильщика, то ли по совместительству оных должностей. От роду, примерно лет 50-ти, и естественно, как и практически каждый из представителей оных профессий, любил он, что называется «по сто грамм» (однако, как вы понимаете, одними лишь 100 граммами дело у него никогда не ограничивалось). К тому же, была у него одна весьма неприятная для окружающих особенность, выдававшая в нем то ли бывшего агитатора комсомольских бригад на БАМе, то ли общественника – массовика – затейника во времена «развитого социализма», а может быть даже непризнанного певца. Дело в том, что имел он довольно зычный, звонкий голосовой тембр и хорошо поставленную дикцию которые не портило, а лишь усиливало количество выпитого.

И повадился оный муж (явно по старой комсомольской привычке), на общественных началах и по собственной инициативе, проводить «политинформации» для своих коллег по профессии из всех близлежащих домовых ведомств. Тут нужно заметить, что политическая, идеологическая, интеллектуальная и морально-этическая риторика его «лекций», соответствовала его облику, как истинного представителя «прогрессивного электората». Другими словами, почти что ничем не отличалась от вещаемого по таким телеканалам как «БТ», «НТВ», «СТВ» и иже с ними.

Само собой, его непосредственное начальство, не особо вникая в «текущий политический момент» или в силу особенностей «классового сознания» не смогло ему своевременно обеспечить надлежащее помещение для указанных нужд, а посему, наш «херой» проводил сии общественные «мероприятия» по принципу «где придется» (читай – «там, где выпиваем»). И в особенности, почему то облюбовал он детскую площадку именно напротив моего окна…

Долго ли, коротко ли проводил он оные «идеологические возлияния» на скамейках у детской песочницы, об этом история моей памяти умалчивает, ибо не вдавался в подробности. Однако, суть в том, что эти мероприятия начали доставать не только меня, но и моих соседей, т.к. время его «чтений» приходилось на весьма ранние часы, и к тому же, апосля этого, все мусорные урны на указанной площадке были завалены стеклотарой (которую, походу, они же и очищали на следующее утро для сдачи в пункты приема) и окурками, что не могло не возмущать жильцов с маленькими детьми.

Вот представьте. Выходной день, примерно около восьми утра, вы мирно спите, что называется «подольше»,  в предвкушении предстоящих свободных часов в кругу семьи, друзей, родственников или чего подобного, ни о чем не подозреваете, и тут… нет, сквозь сон вы не услышите дребезжаще-зудящий аки зубная боль звук газонокосилки, и не воспрянете от пронзающе - неожиданного воя автосигнализации с мыслью «а вдруг моя?». Вы проснетесь от безаппеляционно-повелительного восклицания, переходящего в крик: «Это, блядь, американцы виноваты!!!». Или, «у нас настоящий президент, мы его избрали, потому что он не шлюха прозападная!», и под самый «занавес», расхрабрившись от дешевых, плодово-выгодных «чернил», из уст Коли можно было услышать, что то наподобие угроз-проклятий: «У-у-у, суки бандеровские!» с непременным артикуляционным акцентом на «суки».

Разумеется, иногда из окон высовывались головы Колиных «оппонентов» с возгласами не терпящими никакой критики, типа, «я тя ща спущусь уебу, пидор усатый, если ты щас же не заткнёшься!» (отмечу, что Коля носил усы, наподобие усов своего политического кумира) и, похоже, несколько раз таки исполняли свои обещания, ибо на некоторое время Коля и Ко исчезали из моего поля зрения. Да и что тут говорить, признаюсь, у  автора этих строк, грешным делом, у самого возникало кипящее желание, преодолев утреннюю дрему, природную толерантность и врожденно – бытовую лень, вооружившись каким увесистым «дрыном», разогнать оное «несанкционированное мероприятие» к ЕДРЕНИ КУЗЬКИНОЙ МАТЕРИ и так далее «по тексту».

Но вот, в одно прекрасное утро, Коля не вышел на «планерку». Не появился он там и на следующий день, и даже на выходные и вплоть до сего времени. И, если честно, я как то даже особо не обратил на сие своего внимания, т.к. наивно предположил, что попросту некто «популярно объяснил» нашему «херою», что дальнейшее появление на детской площадке уравняет его в статусе с пациентами ближайшего травм пункта, с «выдачей» непосредственного «аванса» для убедительности. Однако, как оказалось, я ошибся в предположениях, и судьба Коли оказалась куда интереснее.

На днях, из разговора с соседом, я узнал, что наш апологет государственного курса был помещен в лечебно-трудовой профилакторий закрытого типа, в народе именуемый «ЛТП», на практике вкушая и постигая все прелести пеницитарной системы, так горячо любимого им государственного строя Республики Беларусь. Подозреваю, что не без участия кого-то из жильцов окрестных домов и непосредственного протектората местного участкового.

Тем не менее, други, рассказать эту историю меня подвигла отнюдь не анекдотичность сюжета достойная пера Чехова, Зощенко, Ильфа и Петрова и многих других служителей Талии во литературе. И даже не моя приверженность к гуманизму и человеколюбию, т.к. на хитросплетения бытия вида «Хомо Советикусов» мне ровным счетом «с большим прибором». И уж точно, не сам гротескно-комичный «персонаж», ибо подобных «уникумов», на мой взгляд, весьма предостаточно на жизненном пути многих уважаемых читателей.

Дело в том, что означенный Коля, это символическое, так сказать, «персонифицированное» воплощение степени критического мышления подавляющего большинства современных беларусов и их наивности. Он – «герой» нашего времени. Он – «мученик», новоиспеченный «Сизиф» общенационального уровня в несовершенстве самой государственной системы, работающей по принципу «за что боролись – на то и напоролись!». И уверен, если история Коли каким то образом станет известна «самому» его кумиру, последний не преминет использовать её в каком либо своем предвыборном выступлении для аудитории гипотетического завода или колхоза (как вариант, для того что б иметь повод в очередной раз популистски «ператрахать» какое-то из государственных ведомств).  Понятное дело, с целью показать «президента для народа», «власть с человеческим лицом» воплощением которой является он сам. И со всех сторон вновь понесется уже известное «от «Бацька» маладзец, справядливы чалавек, ва усем разабрауся, буду за яго галасаваць». Правда, сам Коля за него проголосовать скорее всего не сможет.

В этой связи, весьма показательны свидетельства кого-то из заключенных ГУЛАГа, который описывал как бывшие партийные работники, в одночасье ставшие «врагами народа», в фанатичном исступлении кричали «Да здравствует Союз Советских Социалистических Республик!» перед расстрелом, явно, до конца не осознавая, что все это происходит с ними наяву и что это уже не «какая то досадная ошибка». А ведь среди них были и те, кто был достаточно близок к самому «телу». Улавливаете, к чему я клоню?

Да, я намекаю именно на то, что для любой тоталитарной или авторитарной системы, человек является в первую очередь «средством», а не «целью». Да и вообще, в условиях диктатуры личностью может являться лишь сам диктатор, все остальные – безликой массой человекообразных «маленьких людей». От дворника – до академика, от солдата – до генерала и так далее «по списку». Пожалуй, даже вымышленные, фантастические персонажи, могут быть «отрицательными» или же «положительными», исходя лишь только из «идеологических» предпочтений «генеральной линии», а не из контекста того или иного произведения. К примеру, даже такие «безобидные» как Чебурашка или Телепузики. Хотя, в этом случае, мне кажется более уместной «биография» булгаковского Берлиоза. Помните?

«Прихрамывая, Воланд  остановился  возле  своего возвышения, и  сейчас же Азазелло

оказался перед ним с блюдом  в руках, и на этом блюде Маргарита увидела отрезанную голову человека с выбитыми передними зубами. Продолжала стоять полнейшая  тишина, и ее  прервал  только  один раз далеко  послышавшийся,  непонятный  в  этих условиях звонок,  как  бывает  с парадного хода.

     — Михаил Александрович, — негромко обратился Воланд к голове, и тогда веки  убитого приподнялись,  и на  мертвом  лице  Маргарита,  содрогнувшись, увидела живые, полные мысли и страдания глаза. — Все сбылось, не правда ли? — продолжал  Воланд,  глядя в  глаза головы, — голова  отрезана  женщиной, заседание не состоялось, и живу я  в  вашей квартире. Это — факт. А факт — самая упрямая в мире вещь.  Но  теперь нас интересует дальнейшее,  а не этот уже свершившийся факт. Вы всегда были горячим  проповедником той теории, что по отрезании головы жизнь в  человеке прекращается, он превращается в золу и уходит в небытие. Мне приятно сообщить вам, в присутствии  моих гостей, хотя они и служат доказательством совсем другой теории, о  том, что ваша теория и солидна и остроумна. Впрочем, ведь  все теории стоят одна другой. Есть среди них и такая, согласно которой каждому будет дано по его вере. Да сбудется же это! Вы уходите  в небытие, а  мне радостно  будет из  чаши,  в  которую  вы превращаетесь, выпить за  бытие.  — Воланд поднял  шпагу.  Тут  же  покровы головы потемнели  и  съежились,  потом отвалились кусками, глаза  исчезли, и вскоре  Маргарита  увидела на  блюде желтоватый,  с  изумрудными  глазами  и жемчужными  зубами, на  золотой  ноге, череп.  Крышка  черепа откинулась  на шарнире».

Пожалуй, на этом и заключим, что «мораль сей басни такова».

Александр Ахмач

Дзень Перамогі ў “перазагрузцы” дзяржаўнай ідэалогіі

У мяне вельмі неадназначнае стаўленне да такога дзяржаўнага свята РБ як Дзень Перамогі. Ні ў якім разе не прыніжаючы яго гістарычнага значэння як для Беларусі так і для Еўропы, асабіста для мяне больш цікавым з’яўляецца пытанне, які сэнс закладзены ў ледзь не “рытуальных” вайсковых парадах, віншавальных прамовах, традыцыйных салютах пад “франтавыя” сто грамаў ці то амаль сакральных “паломніцтвах” па месцах “баявой славы”? Што ўсё гэта сымбалізуе для нас, сённяшніх грамадзян Рэспублікі Беларусь, а не нейкіх незразумелых нашчадкаў былога БССР?

Для тых, хто будзь у якім сведамым узросце памятае жыццё пры савецкім ладзе, мабыць ня трэба пытацца з чым у яго асацыююцца “саўковыя” святы. Асабіста мне, чамусь успамінаецца дзень кастрычніцкай рэвалюцыі, які з неймавернай помпаю ды размахам адзначаўся на прасторах усяго былога сацыялістычнага лагеру. Гэтаксама, успамінаецца і “дзядуля Ленін” як вечны “сябра ўсіх дзяцей”. Прынасі, ў такім вобразе ён падаваўся маёй дзіцячай свядомасці.

Тым ня меньш, на сённяшні дзень ад гэтых ідэалагічна “правільных” баек засталіся адное што ўспаміны і асобы ды падзеі тых “рэвалюцыйных гадоў”, зараз успрымаюцца мною ледзь не ў самым негатыўным святле. Часы камуністычнай ідэалогіі на дзяржаўным узроўні мінулі, былі зроблены сякія-такія спробы перагляду адносін да тых “гераічных” падзей і асоб ужо не з пазыцый ідэалогіі, але суворых фактаў гістарычнай навукі і ў нашыя дні, мяркую што амаль ніхто з сярэднестатыстычных вучняў малодшых класаў не ўзгадае аб тым, нават калі праводзіць адмысловае апытанне.

Аднак, нягледзячы на змену ідэалогій і яе сымбаляў, такое свята як Дзень Перамогі “перажыло” большасць тых, хто “этот день мы приближали как могли”. Штопраўда, ўжо ў сваім “новым гучанні” ды пры новых “гаспадарах” – ідэолагах. Маю на ўвазе, што захаваўшы свае вонкавыя адметнасці і ідэалагічныя функцыі, гэтае свята ў Рэспубліцы Беларусь зараз паклікана несці ў сабе зусім іншы сэнсавы змест. Але больш за ўсё цікава, як мы і нашыя нашчадкі, будзем успрымаць дзень 9 траўня праз дваццаць, трыццаць, а можа і сорак год?

Гісторыя як “служка” ідэалогіі?

Неяк пад час вучобы ва ўніверсітэце, мая настаўніца філасофіі ахарактэрызавала стан гэтай навукі ў сярэдневеччы як “служку” рэлігіі. Нешта падобнае зараз можна сказаць і пра гісторыю Беларусі, якая, на сённяшні момант знаходзіцца ў стане падначаленага “сатэліту” дзяржаўнай ідэалогіі. Калі небудзь звярталі ўвагу, якія гістарычныя падзеі, найчасцей становяцца нацыянальнымі ці дзяржаўнымі святамі альбо нават “выходным днём”? Калі адкінуць рэлігійныя ды традыцыйна-нейтральныя даты (такія як, скажам, Новы год), то па меньшай меры, можна казаць як мінімум аб трох асноўных ідэалагічна афарбаваных сэнсавых “накірунках” вышэйназваных святаў.

Па першае, гэта даты звязаныя з нейкімі гераічнымі падзеямі ў гісторыі таго, ці іншага народу – бітвы, перамогі ў войнах, удалыя баявыя аперацыі і г.д. Па другое, гэта даты, якія ўмоўна можна назваць “Днямі Памяці”, то бок, звязаныя з нейкімі трагічнымі падзеямі ці катастрофамі. Як прыклад тут можна прывесці трагедыю на Чарнобыльскай АЭС якую беларуская грамадзкасць узгадвае штогод “Чарнобыльскім шляхам”, ці то пачатак генацыду армян у 1913 г., альбо габрэяў у часы Другой сусветнай вайны. Ну і па трэцяе, гэта зразумела дзяржаватворчыя даты, такія вядомыя як Дзень незалежнасці ці то Дзень Канстытуцыі.

У гэтай сувязі, хацеў бы звярнуць увагу на тое, што нават мясцовыя Дні гораду ў Беларусі, неяк “дзіўна” супадаюць з датаю “освобождения города от немецко-фашистских захватчиков”, а не з днём надання таму ці іншаму населенаму пункту Магдэбургскага права, што было б цалкам лагічным. Не здагадваецеся, да чаго я вяду? Так, бо якая “героіка” можа быць у самым факце гарадзкой самастойнасці?

Такім чынам, ідэалагічную скіраванасць можна знайсці ледзь не ў кожнай гістарычнай падзеі ці даце, якую бярэ сабе “на шчыт” тая ці іншая ўлада ў той, ці іншай дзяржаве. Аднак, тут таксама ўзнікае пытанне, з якой мэтаю гэта робіцца?

Мяркую, шаноўнаму чытачу ня трэба тлумачыць, што асноўнай задачаю любой ідэалогіі, а тым больш, на дзяржаўным узроўні, з’яўляецца кансалідацыя максімальна магчымай колькасці людзей на аснове агульных памкненняў, прынцыпаў, агульных “правіл гульні”, агульных стэрыятыпаў і г.д. І не апошнюю ролю ў гэтым грае сымболіка, ў тым ліку і гістарычная. А калі так, то трэба знайсці менавіта тыя сымбалі, якія ў свядомасці масаў атаясамліваюцца з нечым інстынктыўна зразумелым, выклікаюць рэакцыю, падаюцца псіхалагічна “адназначным” ва ўспрыманні, тым самым, трансфармуючы “я”- свядомасць асобы ў калектыўную свядомасць – “мы”. А што да гэтага можа быць больш прыдатным, як не стварэнне ў масах ілюзіі лучнасці, еднасці ў спрычыненні да нечага велічнага, гераічнага альбо трагічнага, калі не для ўсіх, то для “прогрессивного большинства”?

Аднак, неўзабаве вернемся да нашай канкрэтыкі са святам Дню Перамогі.

“Прыхватызацыя” сэнсу Дню Перамогі?

На маю думку, Аляксандр Лукашэнка не проста так зацьвердзіў новыя “лагатыпы” - сымбалі да дню

70-годдзя падпісання акту аб капітуляцыі вермахту. Нягледзячы на шматлікія заляцання ды заявы аб тым, што маўляў, “мы – беларусы, з братняю руссю…” ці “Перамога належыць усяму савецкаму народу” , на практыцы, нават у змест такога сымбалю як свята 9-га траўня, кожны з “братоў” укладае свой сэнс. І тут, варта звярнуць увагу ўжо не на масавыя псіхалагічныя стэрыятыпы, а на практычныя палітычныя “бонусы”, якія прагнуць дасягнуць расейскія і беларускія палітыкі ды дыпламаты пад “соусам” святкавання Дню Перамогі.

Калі разглядаць практычнае значэнне гэтай даты для сённяшняй крамлёўскай палітычнай эліты ў кантэксце адбываючыхся палітычных (і не толькі палітычных) працэсаў, то, асноўны сэнс, “мэсседж” які яны транслююць ледзь не на ўвесь свет, можна сфармуляваць у простым выразе: “дайшлі да Берліну ў 45-м – можам паўтарыць!” (толькі адная спроба правядзення байк-прабегу чаго вартая). З іншага боку, візуальнай сымболікай як самога Дню Перамогі ў Расеі, так і ўсяго што звязана з “дедываевалі” з’яўляюцца менавіта “каларадзкія” спалучэнні колераў (язык не паварочваецца назваць іх Георгіеўскімі) вынікаючыя з ордэнскай “гвардзейскай” стужкі. Прычым, спробы распаўсюду іх на тэрыторыях краін постсавецкай прасторы, носяць ужо зусім іншы, афіцыйна прыхаваны, аднак, на падсвядомым узроўні зразумелы для абывальніка сэнс – маўляў, Перамога належыць у першую чаргу савецкаму народу і гэты сымбаль паядноўвае ўсіх іх нашчадкаў, незалежна ад грамадзянства. То бок, у гэтым разуменні, становяцца цалкам відавочнымі і імперскія амбіцыі, і самая сутнасць існуючай палітыкі расейскіх колаў улады ў адносінах да краін былога СССР.

І вось тут выяўляецца вельмі цікавая акалічнасць. Беларускі дыктатар, адчываючы небяспеку пагрозы яго ўладзе на падсвядомым, інстынктыўным узроўні, сведама адмаўляецца ад “каларадзка”- імперскіх колераў прапанаваных расейскім бокам у якасці адзінай сымболікі “яднання”, ды зацьвярджае ў гэтым афіцыйным  “статусе” яблынявую кветку з лентай колераў дзяржаўнага сцяга. Не здагадваецеся, што гэта значыць на дыпламатычнай “мове”? Так, маўляў, “мы самі – з вусамі!”, і ў нас будуць свае сымбалі Дню Перамогі а гэтаксама і сваё разуменне, асэнсаванне дадзенай падзеі ў нашым, беларускім ідэалагічным кантэксце. Да таго ж, вельмі паказальнымі на той жа дыпламатычнай “мове”, з’яўляюцца факты адмовы ад ўдзелу Лукашэнкі ў маскоўскіх святочных мерапрыемствах ды нават запрашэнне вайсковага аркестру Злучаных Штатаў на ўдзел ў менскім парадзе 9-га траўня. І ў гэтым, асабіста я, мабыць упершыню ўскосна пагаджуся з беларускім дыктатарам.

Вось так і атрымоўваецца, што быццам “ваявалі” разам, аднак, перамога ў кожнага “свая”.

Сымболіка ў кантэксце сэнсавай “перазагрузкі”

Апошнім часам па сеціве “блукае” даволі шмат розных жартаў адносна недарэчных сымбаляў расейскай прапаганды прымеркаваных да свята Дню Перамогі. І на мой погляд, гэтая “недарэчнасць”, у святле адбываючыхся падзей, набывае ўжо зусім іншы, бадай што супрацьлеглы зместавы сэнс. Маю на ўвазе, што калі да прыкладу браць тыя ж “ляпы” з выкарыстаннем на прапагандысцкіх білбардах не толькі амерыканскіх, але і нямецкіх жаўнераў, то “ў дзіўны спосаб”,  тым самым, шчэ раз сымбалічна падкрэсліваецца сутнасць крамлёўскай палітыкі. Скажам, чым адрозніваюцца пуцінскія “зялёныя чалавечкі” ў Крыму 2014 году, ад  гітлераўскіх войскаў ў Судэтах 1938-га?

Аднак, вернемся да сітуяцыі ў Беларусі. Як мне падаецца, нягледзячы на “сваю гульню” ў Дзень Перамогі з боку Аляксандра Лукашэнка, ідэалагічны змест гэтага свята і мерапрыемстваў да яго прымеркаваных, усе ж палягаюць у рэчышчы савецкіх стэрыятыпаў. Хаця б таму, што асэнсоўваючы падзеі Другой сусветнай, у еурапейскай масавай свядомасці яны ўспрымаюцца найперш як трагедыя, але не героіка. І дзень падпісання акту аб капітуляцыі гітлераўскай Германіяй у краінах Еўропы, адзначаецца не як Дзень Перамогі, а як Дзень аб’яднанай Еўропы, дый адзначаецца ён не 9-га, а 8-га траўня. Па сярэднееўрапейскім часе.

На пачатку артыкулу, я не выпадкова пісаў што стаўлюся да свята Дню Перамогі вельмі неадназначна. Мяркую, што не адзін я. На маю думку, падзеі любой вайны, зыходзячы з ідэалагічнага, а таксама ангажаванага гістарычнага пункту гледжання, будуць трактавацца як вельмі неадназначныя. То бок, зыходзячы з ідэалагічных прыярытэтаў, той ці іншай улады, палітычных, навуковых ці грамадзкіх асяродкаў і г.д., яны заўсёды будуць пераглядацца ды пераасэнсоўвацца адносна пануючых грамадзкіх настрояў. Напрыклад, калі ў беларускім кантэксце параўноўваць угодкі 9 траўня з угодкамі Бітвы пад Воршай 1514 году, то ў свядомасці масаў яны будуць успрымацца менавіта як “узаемазамяшчальныя” даты. Бо масам псіхалагічна неабходны героі ды гераічныя падзеі, якімі яны змогуць ганарыцца. І гэтым, будзе вельмі ўдала карыстацца любая з уладаў Беларусі ва ўсе часы, бо ў кожнай улады – свае прыярытэты і мэты адносна гэтых абывальніцкіх масаў.

Тым ня меньш, у кожнага народу ў кожнай дзяржаве існуюць гістарычныя даты “другога пляну”. Найчасцей, гэта нейкія культурныя дасягненні, здабыткі, якія ўсім грамадзтвам успрымаюцца ўжо адназначна як пазітыўныя. Без ідэалагічных канфрантацый. З адзіным сэнсам і зместам.

У Беларусі такімі святамі можа быць Дзень беларускай пісьменнасці, ўгодкі прыняцця Статуту 1588 году, які ў Еўропе лічыцца “Канстытуцыяй сярэдневечча” , ды нават Дзень ведаў нясуць у сабе пазітыўны змест, які ўспрымаецца адназначна як нацыянал-дэмакратычнаю часткаю грамадзтва, так і прыхільнікамі дзеючай улады. Бяда толькі ў тым, што на іх па просту не звяртаюць належнай увагі ні адныя ні другія, нягледзячы на тое, што менавіта яны могуць стаць агульнанацыянальнымі сымбалямі для ідэалагічна раз’яднанага беларускага народу… нам, як і ў часы “саўку”, больш даспадобы “героі” разбуральных войнаў, рэвалюцый ды паўстанняў, чым стваральнікі беларускай культуры і навукі. Так і жывем…

Аляксандр Ахмач

Імперыя “Беларусь”. Нараджэнне “свядомага” гопніцтва

У апошні час трохі корпаючыся па сацыяльных сетках ды форумах, спрачаючыся, дыскутуючы ці абмяркоўваючы тое або іншае, у мяне складаецца нейкае няпэўнае ўражанне мяжуючае са здзіўленнем ды разгубленасцю. Нібы нешта нябачнае, аднак, тым ня меньш небяспечна-агіднае, прыкрае, цемрашальна-бязглуздае апаноўвае беларускую існасць ды нацыянальную самасвядомасць падмяняючы першапачатковыя паняткі і блытаючы Божы дар з мястэчкова-калгаснай “яечняй”. Зрэшты, на ўсё ёсць свае прычыны, аднак, ці ж з’яўляецца тое падставаю, каб папросту не звяртаць на гэта належнай увагі па прынцыпе: “хай сабе і сабачы сын, але – ён наш сабачы сын”? Аб тым і хацелася б паразважаць.

У размове ці ў сеціве, абмяркоўваючы тэму Вялікага Княства, я назнарок ужываю назву “Вільня” ды тэрміны “Летува” і “Летувісы” ў дачыненні да сучаснай дзяржавы і яе жыхароў. Нават, нягледзячы на тое, на якой мове ідзе размова ці спрэчка, тым самым, падкрэсліваючы сваё права называць другую сталіцу ВКЛ у нашым, беларускім гучанні ды транскрыпцыі. І, ледзь не адразу на мяне пачынаюць начэпвацца “ярлыкі”: маўляў, “свой чалавек”, “сапраўдны ліцьвін” ці то, наадварот – “фашыст”, “нацик”, “недабиток”. Аднак, як бы тое каму не падавалася, насамрэч я не з’яўляюся ні тым, ні іншым. Прынамсі, хаця б таму, што трохі ведаючы гісторыю, не маю намеру быць ні “сваім”, ні “чужым” у дадзеным, ідэалагічна ангажаваным кантэксце.

“ВільняНАШ?”

Мяркую, шаноўнаму чытачу ня трэба нагадваць мінулагоднюю гістэрыю ў расейскім грамадзтве звязаную з анэксіяй Крыму. Так, маю на ўвазе менавіта тыя “крымнашы”, крымрусскій” і г.д. І ў гэтай сувязі, на мой погляд узнікае слушнае пытанне: а чым адрозніваюцца нашы сучасныя прыхільнікі “Вялікай Літвы беларускай нацыі” ад тых самых “крымнашаў”?

Спрэчкі наконт того, продкі якого народу гістарычна з’яўляліся “бацькамі” Вялікага княства насамрэч цягнуцца даўно. І, на маю думку, бадай што самым яскравым прыкладам гэтага супрацьстаяння ледзь не на дзяржаўным узроўні стаў прэцэдэнт з патрабаваннем летувіскіх навукоўцаў “вярнуць на Радзіму” дзяржаўную метрыку ВКЛ. Што з гэтага атрымалася, таксама добра вядома – з дзясяткаў тысяч архіўных дакумантаў, не знайшлося ніводнага напісанага на мове продкаў летувісаў, жыхараў старажытнай Жамойціі. У прынцыпе, яно і зразумела, бо моваю справаводзтва ВКЛ была менавіта старабеларуская мова. Але, ці ж з’яўляецца тое падставаю каб, падобна маскоўскім імперцам, нешта трызніць аб “ВільняНАШ!” ці то “ПагоняНАШ!”?

На маю думку, карані праблемы палягаюць далёка не ў гістарычных варунках, а хутчэй  у асаблівасцях ментальна-псіхалагічных.

Хто ў нашай “хаце-галаве” гаспадар?

Здавалася б, праблема сама па сабе ня вартая і выядзенага яйка, аднак, гэта толькі на першы погляд. Ледзь не самыя яскравыя чыннікі масавай нацыянальнай дэградацыі выяўляюцца як раз праз псіхалагічныя асаблівасці адзінак, якія, ў сваю чаргу і складаюць так званае сярэднестатыстычнае “подавляющее большинство”. Зазвычай, гэта самая маргінальная, аморфная ды люмпенізаваная частка, якую ў адпаведных колах прынята называць “гопнікамі”. Тым ня меньш, менавіта яна і з’яўляецца сваеасаблівым індыкатарам, “лакмусаваю паперчынай” маральна-інтэлектуальнага стану ўсяго грамадзтва.

Менавіта ў гэтым асяродку найчасцей усяго можна заўважыць самыя рэакцыйныя, цемрашальныя ды нават чалавеканенавісніцкія “тыпажы” свядомасці, з прэтэнзіяй на “истину в последней инстанции”. Вось як характэрызуе падобны тып чалавечай істоты Юры Несцярэнка ў сваім публіцыстычным артыкуле “Гнуснейшие”:

«Как бы имперцы ни корчили из себя аристократов и джентльменов, у них нет и не может быть никакого понятия о чести, ибо имперство — это низость и подлость, возведенные в принцип, лишенные всякой рефлексии, абсолютно уверенные в своем праве и в своем превосходстве над теми, кто не подл и не может набить имперцу морду. У гопника не может быть чести, ибо честь возможна лишь там, где в основе — уважение к личности, своей собственной и чужой, что ни с обычной уличной бандой, ни с империей принципиально несовместимо…. Можно вспомнить и Фрейда с его теорией, что к гигантизму стремятся те, кто комплексует по поводу собственного маленького члена. Я совершенно не разделяю пансексуализма Фрейда, но этот тезис можно обобщить — к гигантизму и «величию» стремятся те, кто чувствует собственное ничтожество».
І нашая Беларусь у гэтым плане, нажаль, далёка не выключэнне. Хоць і з некаторымі, так бы мовіць,“лакальнымі” асаблівасцямі “развіцця хваробы”.

Па маіх назіраннях, ледзь не самымі заўзятымі папулістычнымі “імперцамі” ў беларускім грамадзтве з’яўляюцца як раз не “ватнікі”, а нашыя “свядомыя нашчадкі шляхты” ці то “вялікалітоўскія нацыяналісты”. Прынамсі, да іх яны самі сябе найчасцей адносяць. І вось тут выяўляецца самае цікавае: аказваецца, ў беларускай “хаце-галаве” гаспадараць далёка не беларускія стэрыятыпы.

Тутэйшыя: «понять и простить» ці “абняць і плакаць”?

Перыяды існавання нашага народу ў складзе Расейскай імперыі ды СССР, не прайшлі для беларусаў без негатыўных наступстваў.

Нават нягледзячы на аб’ектыўныя фактары пачатку працэсаў фармавання нацыі, развіцця мовы і літаратуры, здабытку “дзяржаўнасці” ў выглядзе БССР, “беларусізацыі” і шмат чаго іншага, беларусы нібы падсвядома не адчувалі сябе гістарычна самастойнымі, самадастатковымі, цалкам “дарослымі” на палітычнай мапе Еўропы. І тое мне падаецца цалкам натуральным, бо знаходжанне нейкі працяглы час “пад пільным вокам старэйшага брата”, ня толькі не спрыяе нацыянальнаму сталенню, але наадварот, правакуе з’яўленню нейкага “нацыянальнага інфантылізму”, які мы зараз можам назіраць ледзь не ва ўсіх праявах беларускага жыцця. Пачынаючы ад дзяржаўнай палітыкі і канчаючы “прусакамі” ў галаве аднаго асобна ўзятага змагара “за гістарычныя тэрыторыі”.

Гэта, дарэчы, вельмі ўдала прыкмеціў Янка Купала ў сваёй п’есе “Тутэйшыя”. І калі разглядаць “тутэйшасць” не з пункту гледжаня мастацкага слова, не як трапную мэтафару, а менавіта з падыходу “гэта – наша ўсё”, то адразу ж становяцца відавочнымі і ўсе патаемныя “сымптомы” цяжкага “дыягназу” пад назвай “імперыя па-беларуску”. Яно ж бо і зразумела – ніхто не жадае быць “тутэйшым”, усе прагнуць “людзьмі звацца”, нібы дзіця якое заўсёды будзе заўчасна хацець “стаць дарослым”. Нават, не надта зважаючы на аб’ектыўны стан рэчаў.

Маю на ўвазе, што мары аб “былой велічы і магутнасці”, “слаўных часах” насамрэч з’яўляецца нічым іншым як спробай падмяніць “брыдкую сучаснасць” сваёй “тутэйшасці” на героіку мінулага, рамантызм сярэдневечча і г.д. І вось гэтая, падсвядомая прага схавацца “пад коўдру” летуценняў, мрояў ды ўсяляк пазбавіцца свайго “тут і зараз” і ёсць бадай што самай галоўнай прыкметай беларускага “комплексу непаўнавартасці”. А адсюль – усе іншыя рэакцыі, фобіі, жахі і забабоны нашага, так бы мовіць, “падлеткавага максімалізму” на шляху нацыянальнага сталення.

З іншага боку, упартае непрыйманне рэчаіснасці, спробы атаясаміць сябе са “слаўнымі дзядамі” а не з народам які ўжо больш за 20 год ніяк не можа пазбавіцца дыктатуры ва ўласнай дзяржаве, правакуе з’яўленне адпаведнага стэрыятыпу мыслення, свядомасці, адносін да іншых ды стылю паводзін ледзь не брутальнейшага за “русский – значит лучший”. Бо, як вядома, “няма горшага пана як з хама, а з дзярма – пірага”. Да таго ж, адным з тыповых адметнасцяў падобнага комплексу з’яўляецца непрыйманне аніякай крытыкі ці іншага пункту гледжання па прынцыпе: “хто не з намі – той супраць нас!”. А гэта ўжо – “дыягназ” і, шчыра кажучы, ў мяне няма пэўнага адказу на пытанне як на тое адэкватна рэагаваць здароваму чалавеку… “понять и простить” ці “абняць ды плакаць”?

Вільня? Вільно? Вільнюс?…

На маю думку, бадай што самым агідным і цалкам шавіністычным момантам ува ўсёй гэтай беларуска-імперскай “свядомасці”, ёсць устойлівае жаданне давесці сабе і іншым аб тым, што Вільня належыць менавіта беларусам. І толькі беларусам. Нібы нейкая феадальная прыватнаўласніцкая спадчына.Тут крыху засяродзімся.

Не так даўно я натрапіў на даволі грунтоўную працу Івана Воранава “Вільня-Вільно-Вільнюс. Гісторыя аднаго горада”, дзе даследчык даволі пераканаўча аналізуе ў тым ліку і этна-нацыянальны склад жыхароў другой сталіцы ВКЛ па дадзеных перапісаў ад канца XIX да пачатку XXI стагоддзя. Прынамсі, вось што ён піша аб сваіх навуковых крыніцах і ўмовах у якіх яны складаліся:

“Як у Рэчы Паспалітай палякі мелі значныя прывілеі над астатнімі жыхарамі гаспадарства, так і ў Вільні ў канцы дзевятнаццатага пачатку дваццатага стагоддзя іх атрымоўвалі людзі тых нацыянальнасцяў, якія панавалі ў дзяржавах, валодаючых Вільняй той канкрэтны адрэзак часу. У перапісах кожны з уладароў намагаўся стварыць “сваю” нацыянальную большасць, каб потым з дапамогай гэтых “дакумантаў” даказаць сваю правату”.

І нават нягледзячы на спробы аўтара давесці аб тым, што, маўляў, беларусы складалі ў Вільні ледзь не этнічную большасць (40 – 60%), на маю думку, ў вышэйзгаданым навуковец цалкам мае рацыю. Бо, пагадзіцеся, спалячаны ці зрусіфікаваны беларус, гэта ўжо далёка не беларус ў сэнсе культурным. І нешта даказваць яму аб тым – бессэнсоўна. Не адчуваеце, у гэтым кантэксце, хітравата- “тутэйшую”, гіранічную, але, адначасова тужлівую ўсмешку Купалы?

Да таго ж, сп. Воранаў не дае пэўнага адказу на пытанне, якія “этнічныя” суадносіны ў складзе жыхароў Вільні былі, скажам, ў XVI ці ў XVII стагоддзях. Гэта цалкам натуральна, бо сталыя працэсы фармавання нацый ва Ўсходняй Еўропе пачаліся толькі на пачатку пазамінулага стагоддзя. Тады ж ўзнікла праблематыка нацыянальнага пытання, і да таго часу ў правядзенні нейкіх “апытак” ці перапісаў па гэтаму стану не было патрэбы. Здагадваецеся, да чаго я вяду?

На абшарах Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, не існавала падзялення па “нацыянальных прыкметах” як і не існавала “нацменьшасцяў” ў сучасным разуменні гэтага слова. Усе насельнікі гэтай дзяржавы лічыліся “ліцьвінамі”, то бок, паддадзенымі ВКЛ. І ўжыванне азначэнняў “жмудзін”, “палачанін” ці то “рускі” было цалкам умоўным і адносілася да тапанімічных назваў мясцовасцяў дзе жыў той, ці іншы ліцьвін, ці то такім чынам падкрэслівала яго паходжанне.Тое ж самае тычыцца і Вільні, як сталіцы гэтай дзяржавы.

Асабіста я абсалютна не ўяўляю сабе ў сярэдневечнай Вільні нейкіх праблем ці спрэчак між “своими” і “понаехавшими” як у сучаснай Маскве. Бо яна належыла ліцьвінам. Не беларусам, летувісам, палякам ці то чорту лысаму, а менавіта – ліцьвінам, агульным продкам беларусаў, летувісаў, ўкраінцаў, а гэтаксама продкам шматлікіх сучасных габрэяў, палякаў ды расейцаў. І мабыць менавіта дзякуючы гэтай мультыкультурнасці, сталіца ВКЛ лічылася адным з найбуйнейшых сярэдневечных “мегаполісаў” тагачаснай Еўропы.

Паміж імперыяй і цывілізацыяй

Дык якой уяўляецца Вільня ў свядомасці беларусаў? Хаця, ў дадзеным сэнсе, было б больш трапна ўжыць пытанне “чым?” гэты горад уяўляецца ды з’яўляецца для нашага стэрыятыпу гістарычнай памяці, а разам з ёю і сучаснасці? Жывым напамінам аб страчаных пластах мінуўшчыны, якая ўжо быццам “ня наша”, ці то наадварот, відавочным сведчаннем аб прыналежнасці беларусаў да народаў Еўропы? Культурным помнікам нашым продкам, ці то аб’ектам патаемных мараў аб “вільнянаш” у будучым часе? Месцам на мапе, горадам таннага шопінгу, бліжэйшым замежжам ці то чымсці больш важкім… чымсці, што да гэтага моманту так і застаецца неасэнсаваным, быццам белая пляма на тле нашага нацыянальнага светаўспрымання?

Для мяне, Вільня як была так і дагэтуль застаецца найперш – сталіцай. Аднак не толькі сталіцай дзяржавы пайшоўшай у нябыт. Гэты горад можна атаясаміць з нейкай культурнай “Меккай” для ўсіх нашчадкаў былога ВКЛ, нечым падобным, чым з’яўляецца Мекка для ўсяго мусульманскага свету, мусульманскай цывілізацыі. Сымбалем, які яднае, а не раз’ядноўвае.

У XX-м стагоддзі краіны Еўропы адмовіліся ад імперскіх закідаў. Першая, а затым і Другая сусветныя войны, разам са стратамі прынеслі і ўсведамленне таго, што ў “барацьбе за жыццёвую прастору” ці то за нейкія палітычныя амбіцыі няма пераможцаў, але “пераможанымі” насамрэч будуць абодзьва бакі. І гэтае ўсведамленне стала ўвайшоўшы ў ментальнасць народаў Еўропы, выявілася бадай што галоўнай агульнай прыкметай, каштоўнасцю, маральнай аксіёмаю, камянём, з якога і распачалася “будоўля” новай агульнаеўрапейскай цывілізацыі.

Вышэй, я нездарма параўнаў еўрапейскую Вільню з арабскай Меккай. Бо мабыць кожны мусульманін, незалежна ад краіны нараджэння, хаця б раз у жыцці здзейсніўшы хадж, святарнае паломніцтва ў Мекку, можа з упэўненасцю заявіць аб тым, што гэты горад – належыць у тым ліку і яму, роўна, як і кожнаму яго адзінаверцу. Яны сапраўды маюць права казаць: “Мекка – наша!”, агульная для кожнага прыхільніка вучэння Магамета. І ў гэтым, і толькі ў гэтым сэнсе мы можам сказаць што Вільня – наша. То бок, належыць еўрапейскай цывілізацыі да якой можна аднесці і Беларусь… а гэтаксама, спадзяюся, што і нас з вамі.

Аляксандр Ахмач